İş Kanununda işçinin doğum yapması üzerine, ona tanınan birçok hak bulunmaktadır. Ancak sadece doğum yaparak değil, evlat edinerek de çocuk sahibi olmak mümkündür. Bu yazımda, evlat edinen işçiye dair İş Kanununda tanımlanmış haklardan bahsedeceğim. Ancak öncelikle doğum sonrası kısmi süreli çalışma ilgili konuya bakmak gerekir kaatindeyim.
Doğum Sonrası Kısmi Zamanlı Çalışma Nedir?
İş Kanununda 2016 yılı başında yapılan bir değişiklikle, doğum sonrası izinlerin ardından işçilere kısmi zamanlı çalışma imkanı getirilmişti. Bu temel değişikliğin esasları 08/11/2016 tarihli resmi gazetede yayımlanan ?Analık İzni veya Ücretsiz İzin Sonrası Yapılacak Kısmi Süreli Çalışmalar Hakkında Yönetmelik? ile belirlendi. Uygulama esaslarına birlikte bakalım.
Değişikliğin Temel Getirisi Nedir?
Bilindiği üzere doğum yapan işçiye getirilen bir takım haklar vardır. Bunların başında da kadın işçiye verilen ücretli doğum izni ile bu iznin bitiminde itibaren 6 aya kadar verilen ücretsiz analık izni gelmektedir. İşte mevzuata getirilen bu yenilikle birlikte, bu izinlerin bitiminden itibaren anne ya da babanın birisine kısmi süreli çalışma hakkı verilmektedir.
Kısmi Zamanlı Çalışmadan Ne Anlamak Gerekir?
Burada kastedilen kısmi süreli çalışma, İş Kanununda yer alan kısmi süreli çalışma ile aynıdır. Yani işçinin, işyerindeki tam süreli çalışmaya kıyasla en çok üçte iki oranında çalışabilmesi anlamına gelmektedir. İşyerinde haftalık çalışma süresi örneğin 45 saat ise, kısmi süreli çalışmadan bahsedebilmemiz için işçinin çalışmasının haftalık en çok 30 saat olması gerekir.
Doğumdan Sonra İşçinin Ücretli ve Ücretsiz İzin Hakları Nelerdir?
Kısmi süreli çalışmayı tam anlamak için öncelikle, işçiye doğum öncesi ve sonrası verilen izinleri tam olarak bilmemiz gerekir.Doğum yapan bir işçinin 3 temel izin hakkı vardır:
- Doğumdan önce 8 hafta ve doğumdan sonra 8 hafta olarak belirlenen ücretli doğum izni
- Yukarıda belirtilen 16 haftalık analık iznini ardından gelen ve kadın işçiye birinci doğumda 60 gün, ikinci doğumda 120 gün, sonraki doğumlarda ise 180 gün süreyle haftalık çalışma süresinin yarısı kadar verilen ücretsiz izin
- Yine 16 haftalık analık izninin bitiminden itibaren, isteği halinde kadın işçiye verilen 6 aya kadar ücretsiz izin
İşçi Ne zaman Kısmi Süresi Çalışma İçin Başvurabilir?
İşçinin kısmi süreli çalışma için işyerine başvurması için, İş Kanununun 74üncü maddesinde yazılı izinlerin en az İKİSİNİ tamamlamış olması gerekir. Buna göre işçi yukarıda sayılı izin haklarından 16 haftalık ücretli doğum iznini ve haftalık çalışma süresinin yarısına kadar verilen ücretsiz izni kullanan işçi artık kısmi süreli çalışma için başvurabilir.
Kısmi Süreli Çalışmaya Hangi İşçiler Başvurabilir?
Kısmi süreli çalışmaya anne ya da babadan biri başvurabilir, illa annenin başvurması zorunlu değildir. Ancak burada çok önemli bir husus vardır. Kısmi süreli çalışmadan faydalanmanın ilk şartı, anne ve babanın ikisinin de çalışmasıdır. Yani, ebeveynlerden birisi çalışıp diğeri çalışmıyorsa kısmi süreli çalışma mümkün değildir. Ancak anne ve babadan ikisi çalışmıyorsa bile, aşağıdaki şartlar varsa yine de başvurulabilir:
- Anne ya da babadan birinin sürekli bakım ve tedavi gerektiren bir hastalığının olması ve bu durumun tam teşekküllü bir hastane ya da üniversite hastanesinden alınacak doktor raporuyla belgelendirilmiş olması
- Velayetin mahkeme tarafından eşlerden birine verilmesi durumunda, çocuğun velayetine sahip olan ebeveynin talepte bulunmuş olması
- 3 yaşını doldurmamış bir çocuğun evlat edinilmiş olması
Ayrıca, ikisi de çalışan ebeveynlerden birisi kısmi süreli çalışmaya başladıktan sonra, diğeri işten ayrılsa bile bu hak devam edecektir. Yani eşlerin ikisinin de çalışması şartı, başvuru esnasında aranacaktır.
Doğum Sonrası Kısmi Süreli Çalışma Başvurusu Nasıl Yapılmalı?
Bu şartları taşıyan işçinin yapması gereken, işyerine yazılı olarak başvurarak kısmi süreli çalışma talebini iletmekten ibarettir. Bu talep dilekçesinde aşağıdaki bilgiler yer alır;
- Kısmi süreli çalışmaya başlanacağı tarih
- İş günlerinde işçinin işe başlama ve çıkış saatleri
- Hangi günlerde çalışılacağı
Ayrıca dilekçeye, eşin çalıştığına dair belge eklenir. Eş çalışmıyorsa ancak az önce bahsettiğim diğer şartlar mevcutsa, bunları kanıtlar nitelikte evraklar eklenmelidir. Bu talep, kısmi süreli çalışmaya başlanacak tarihten en az 1 ay önce yapılmalıdır.
Kısmi Süreli Çalışma Ne Zamana Kadar Mümkün?
Görüldüğü üzere bu düzenlemenin temel amacı, doğum yapan ya da evlatlık edinen işçinin çocuğuna yeterince zaman ayrılabilmesini sağlamaktır. Fakat, kısmi süreli çalışmanın sonsuza kadar sürmesi de beklenemez. Bu nedenle kanun koyucu süreyi sınırlandırmış ve kısmi süreli çalışmanın en çok, çocuğun mecburi ilköğretim çağı başladığı tarihi takip eden ay başına kadar yapılabileceğini belirtmiştir.
İşveren Kısmi Süreli Çalışmayı Kabul Etmek Zorunda mı?
Bu soruya net bir şekilde ?evet ya da hayır? diyemeyiz. Çünkü İş Kanunu, işverene GENEL OLARAK her hangi bir takdir yetkisi tanımamıştır. Şartları haiz işçinin bu doğrultudaki talebini, işveren en geç bir ay içinde karşılamak zorundadır. Hatta işveren işçisinin dilekçesine cevap vermese bile, talep dilekçesinde belirtilen tarihte kısmi süreli çalışma otomatik olarak başlar.
Ancak aşağıdaki işlerde, işveren uygun bulmazsa kısmi süreli çalışma mümkün olmayacaktır. Bir başka deyişle, bu işler söz konusu olduğunda işverenin takdir hakkı bulunmaktadır.
- Özel sağlık kuruluşlarında ve hastanelerinde; sorumlu hekim, laboratuvar sorumlusu ve sağlık hizmetinden sayılan işlerde tam zamanlı çalışanlarca yapılan işler
- Sanayiden sayılan ve 24 saat kesintisiz vardiyalar halinde çalışılan işler
- Bir yıldan az süren mevsimlik işlerde, kampanya veya taahhüt işlerinde
- İş süresinin haftanın çalışılan günlerine bölünmesi suretiyle yürütülmesi mümkün olmayan işlerde (Uzun yol şoförlüğü, tır şoförlüğü, vb.)
Ayrıca işyerinde toplu iş sözleşmesi varsa, yukarıda belirtilen işler tamamıyla değiştirilebilir ve hangi işlerin kısmi süreli çalışmaya konu olabileceği hususu, taraflarca serbestçe ve sınırsızca belirlenebilir.
İşveren Kısmi Süreli Çalışmaya İzin Vermiyorsa!
İşçinin yasal hakkı olmasına rağmen işveren bu hakkı işçiye kullandırmak istemeyebilir. Ya da işçinin bu hakkını kullanamaması için, çalışma sürelerini orantısız biçimde ve işin gereği olmadığı halde haftanın her güne yaymak isteyebilir. Böyle durumlarda işçinin sahip olduğu tek hak, haklı nedenle fesih yapmak olacaktır. Açıkçası, bu durumun düzeltilmesi için başvurulabilecek bir kurul ya da kurum bulunmamaktadır. İşverenin, bu yasal hakkını art niyetli biçimde engellediğini düşünen işçi, haklı nedenle fesih yapabilir ve kıdem tazminatını talep edebilir.
İşçi Tam Süreli Çalışmaya Dönebilir mi?
Doğum sonrası izinlerinin ardından kısmi süreli çalışmaya başlayan işçi, dilediği zaman tam süreli çalışmaya dönebilir. Bunun için, işveren en az 1 ay önceden yazılı bildirimde bulunulması yeterli olacaktır. Ancak aynı çocuk için bu haktan tekrar faydalanmak mümkün olmayacaktır. Daha net bir anlatımla; doğum sonrası kısmi süreli çalışan işçi, defalarca kısmi ya da tam çalışma arasında değişiklik yapamayacak ve sadece bir kez tam zamanlıya dönebilecektir.
Kısmi Süreli Çalışmanın Saatlerini Kim Belirler?
Başvuru dilekçesinde işçinin, çalışmak istediği gün ve saatleri de belirtmesi gerektiğini söylemiştim. Ancak bu konuda işverenin takdir hakkı vardır. Belirlenen günlük ve haftalık çalışma süresi içerisinde kısmi çalışmanın yapılacağı zaman aralığını, o yerin geleneklerini, işçinin yapmakta olduğu işin niteliğini ve işçinin talebini dikkate alarak işveren belirleyecektir.
Kısmi Süreli Çalışan İşçiye Tam Ücret mi Ödenir?
Bu işçiye tam ücret ödenmesi mümkün değildir. Çünkü işçi kısmi süreli çalışma yapmaktadır. Kanunun amacı, işçinin çocuğuyla vakit geçirmesini sağlamak olmakla birlikte; bunun maliyeti işverene yüklenmemiş ve işçiye sadece çalıştığı saatler kadar ücret ödenmesi usulü benimsenmiştir. Örneğin haftalık 45 saat çalışılan bir işyerinde, haftada 30 saat kısmi süreli çalışmaya başlayan ve normalde haftalık ücreti 3.000 lira olan işçiye kısmi çalışması boyunca haftalık 2.000 TL ödenecektir.
Evlat Edinen İşçinin Kısmi Süreli Çalışma Hakkı
Aynı imkan, evlat edinen işçi için de vardır. Kısaca tekrarlamak gerekirse; 3 yaşını doldurmamış bir çocuğu evlat edinen işçinin de, bu çocuk mecburi ilköğretim çağına geline kadar kısmi süreli çalışma hakkı vardır. Burada dikkat edilmesi gereken husus, evlat edinilen çocuğun yaşıdır. Çocuğun 3 yaşını doldurmuş olması halinde, evlat edinen işçinin kısmi süreli çalışma hakkı bulunmamaktadır.
Evlat Edinen İşçinin Analık İzni
Analık izni, doğum yapan işçiye doğumdan önce 8 hafta ve doğumdan sonra 8 hafta olmak üzere toplam 16 hafta kullandırılan bir ücretli izindir. Bu iznin amacı, annenin çocuğuyla zaman geçirmesini ve doğum sonrası toparlanmasını sağlamaktır. Bu hakkın bir benzeri evlat edinen işçiye de verilmiştir. Kadın ya da erkek işçi olup olmadığı fark etmeksizin, 3 yaşını doldurmamış çocuk evlat edinen işçiye de çocuğun ona teslim edildiği tarihten itibaren 8 hafta analık izni kullandırılmalıdır.
İş Kanunu, doğum yapan işçiye yarı zamanlı çalışma hakkı da vermektedir. Analık izninin bitiminden itibaren birinci çocukta 60 gün, ikinci çocukta 120 gün ve üçüncü çocukta 180 gün boyunca işçiye tanınan bu hakkın kapsamını da daha sonraki yazımda ifade edeceğim.. İşte, 3 yaşını doldurmamış çocuk evlat edinen işçi de bu haktan faydalanabilmektedir.
SONUÇ
Doğum yapan işçiyi koruyan ve adeta doğumu teşvik eden İş Kanunu, evlat edinen işçiyi de unutmamıştır. 3 yaşını doldurmamış bir çocuğu evlat edinen işçinin de, tıpkı doğum yapan işçi gibi, ücretli analık izni, kısmi süreli çalışma hakkı ve yarı zamanlı çalışma hakkı bulunmaktadır.
